Hayatı ve mematı tarihi, “Gmâyî” lafzıdır. Sene 1061 [1651] Allah rahmet eylesin.
Ve şair Gmâyî Efendi oğlu Ali Canı: Babasından sonra bu zât Melek Ahmed Paşa’ya reis oldular. Fazıl, ilim ehli, divan sahibi ve nesirde üç cilt kitabı vardır ki Siyer-i Veysî onun yanında okumaya yeni başlayan çocuk sözü gibi kalır. İyi huylu, hoş-sohbet, çelebi bir zât idi.
Trabzon’un ileri gelenlerinin anlatılması: Evvelâ vilâyetin valisi Ketenci Ömer Paşa, Ketenci Ömer Paşa oğlu Mehmed Paşa ve diğer oğlu Baki Paşa ve,
Trabzon’un âlimleri, sâlihleri ve büyük evliyâlartnın anlatılması:
Yukarıda yazılan ileri gelenlerin ve seçkinlerin doğum yerleri olan Trabzon Kalesinin şekli, sınırlan, yapıları ve bütün hayır eserlerini bildirir.
Trabzon Kalesi’nin şeklinin anlatılması: Evvelâ Boztepe dağı etekleriyle Karadeniz sahili arasında iki büyük kaledir ve üç bölüktür. Birine Aşağı Hisar derler, birine Orta Hisar derler ve iç kalesine Kule Hisar derler.
Bunların hepsinden sağlamı ve dayanıklısı budur, zira Boztepe ensesine doğru yapılmıştır. Ama o tarafta cehennem çukurla- rma benzer derin hendekler vardır. 77 adım germe hendektir ve sâfî kesme kayadır, içinde bir camii var, koruyucuların evleri, mahzenleri ve cebehaneleri vardır.
Kuzey cephesi duvarında Orta Hisar’a açılır bir kapısı var, dışarı şehre çıkar kapı budur, başka yoktur. Bir uğrun (gizli) kapısı da var, ama daima kapalı durur. Gerekli olduğunda açılır.
Orta Hisar uzunlamasına sağlam ve dayanıklı surdur. İlk defa bu kalenin doğu tarafı duvarında Kule demekle bilinen kalenin Orta Hisar’a açılan kapısı yakınında Yeni Cuma Kapısı derler.
ikinci kapı yine bu duvarın doğusunun bitimindedir. Bütün debbağların işyerleri bu kapıdan dışarıdadır. Bunun için bu kapıya Debbağlar Kapısı derler. Bu kapı önünde bir küçük nehir akar. Doğu tarafındaki Boztepe ve Lezgi dağlarından toplamp bu tabakhaneler içinden geçip o mahalde denize katılır. Bazı zaman taşkın akar.
Hasankalesi
Bu Debbağlar Kapısı’ndan dışarı Debbağlar Çarşısı içinde kârgir büyük yapılarla inşa olunmuş büyük bir köprü var, yapıcısı Sultan Uzun Hasan’dır ki, Erzurum’un doğu tarafındaki Hasankalesi sahibi idi ki, Trabzon’a sahip olmuştu.
Üçüncü kapı bu kalenin batı duvarında Zindan Kapısı’dır. Bütün katiller ve borcunu ödemeyen borçlular bu kapı kulesinde mahpuslardır.
Bu Zindan Kapısı’ndan dışarı yine bir kârgir yapı köprü ile Zağanos Kapısı’na geçilir ki bu köprüye gelecek kale duvarı bellidir ve sayılıdır. Zindan Kapısı’ndan Zağanos Kapısı’na varıncaya kadar bu köprüye bitişik kale duvarı uzamıştır.
Sonra dördüncü kapı bu kale duvarının kuzey tarafı duvarından aşağı hisara açılır. Bu kapıya Aşağı Hisar Kapısı derler.
Aşağı Hisar’m özellikleri: Kuzey tarafındaki duvarı deniz kıyısmdadır ve dörtgen şekilde uzunlamasına yapılmış, fırdolayı büyüklüğü adımdır. Bunun da dört kapısı vardır.
Birinci kapı Zağanos Kapısı’dır ki Zindan Kapısı ile arasında kale duvarına bitişik uzun bir köprüdür.
İkincisi Süthane Kapısı’dır ki bu kapıdan dışarı deniz kıyısında bir Hıristiyan mahallesi daily tour istanbul.
Üçüncü’kapı Moloz Kapısı’dır. JJrum dilinde moloz, küçük çıkıntı taşına .derler. Bu bölgenin deniz kıyısında baştan başa moloz taşlan olduğundan Moloz Kapısı derler. Ve Laz dili lügatinde moloz, bir duvar yıkılmaya yüz tutsa ona destek ayaklar yaparlar, Laz kavmi öyle yapıya moloz derler. Bu anılan kapı denize açılır.
Bu Aşağı Hisar’m iki tarafındaki kale duvarları denize bitişiktir. Bir köşeden bir köşeye deniz içinde duvarlar yapılmıştır ki insanlar geçmesin ve düşmanlara geçit yeri olmasın diye bu köşelere duvar çekip kapatmışlardır. Bu Moloz Kapısı o kadar geçilebilir yol değildir.
Dördüncü kapı Mumhane
Dördüncü kapı Mumhane’dir. Trabzon’da bal mumu ve yağ mumu gayet çok olduğundan bu kapıdan taşra işlenir, başka yerde işleyemezler. Zira şem’ahane devletin olduğundan başka emini vardır. Kalenin tamamı on bir adet olan kapıları burada tamam oldu.
Bu yukarıda yazılan Trabzon’un üç kat kalesi fırdolayı dokuz bin adımdır. Bu büyüklükte olan büyük bir kale içinde tamamı Müslüman mahallesi ve kefere mahallesidir. Başka Yahudi mahallesi yoktur. Bir Yahudi görseler o ân kati ederler.
Bu şehir içinde tamamı adet kat kat yüksek saraylar ve başka evler vardır ki bütün evleri biri biri üzere yapılıp pencerelerinin tamamı kuzey tarafa, yıldız yönüne ve batı tarafa bakar manzaralardır. Bütün evleri kırmızı renkli kiremitler ile örtülmüş gösterişli ve bayındır bir şehirdir.
Trabzon saraylarının övülmesi
Bunlardan başka nice yüz saraylar vardır. Ama bildiğimiz saraylar bunlardır. Bazı eski yapı haneler var ki inşam büyüler.
Selâtin camileri, vezirlerin ve diğer ileri gelenlerin camilerinin özellikleri
Evvelâ Orta Hisar’da kefere elinde san’atlı bir kilise imiş. 865 [1461] tarihinde bu kaleyi Fâtih Sultan Mehmed Han Gazi feth edince açık Allah emri ki “Yüzünü artık Mescid-i Haram tarafına çevir” [Bakara, 144] yüce fermam üzere bu büyük kilisenin mihrabını doğudan kıble yönüne çevirip apaçık nurlu bir cami etmiştir ki hâlen günümüze kadar cami içi nur ile dopdoludur.
Mihrabı ve minberi eski iştir. Ama bu camiin doğu tarafına bitişik bir hünkâr mahfili vardır, ince işli marangoz ustası buna bıçkı, keser ve törpü vurup ustalığım sergileyerek öyle bir mahfil yapmış ki seyretmeye değer. Hepsinden ahşaplan servi levhası, ceviz levhası ve şimşir levhası ile yapılmış padişahlara mahsus yüksek kürsü mahfilidir. Gece ve gündüz açık durur yüksek bir makamdır İskender Paşa Mektebi.
Bu yüksek makamdan başka bu camiin üç tarafında yüksekçe sütunlar üzere mahfiller vardır. Cemaati çok olduğunda cemaat bu mahfillerde ibadet ederler.
